„Różne oblicza stresu pourazowego” – cytat z listów do redakcji miesięcznika „O czym lekarze Ci nie powiedzą”, Numer 4, kwiecień 2022:

„Droga Redakcjo,

Bardzo wiele osób wokół mnie zaangażowało się w pomoc uchodźcom z Ukrainy, a moja rodzina również gości kilka osób u siebie. Sporo się ostatnio mówi o tym, jak pomagać im mądrze i o syndromie stresu pourazowego PTSD, na który cierpią. Zastanawiam się, czy osoby go przeżywające mogą mieć wręcz skrajnie różne objawy? Na przykład jedna osoba dużo mówi i chętnie opowiada o swoich przeżyciach, a inna jest np. ciągle podenerwowana, wszystko ją drażni i wybucha z byle powodu. Jakie mogą być objawy PTSD?        Ilona

Redakcja:   Zgodnie z najnowszym wydaniem Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób  ICD-10 o zespole stresu pourazowego (PTSD, post-traumatic stress disorder) mówimy, jeśli u kogoś pojawią się objawy z 3 kategorii: ponownego przeżywania wydarzenia traumatycznego (wspomnienia, retrospekcje, koszmary), któremu towarzyszą uczucie strachu, grozy i dolegliwości fizyczne; unikanie myśli i wspomnień o wydarzeniu albo aktywności, sytuacji czy osób o nim przypominających; postrzeganie bieżącej sytuacji jako zagrażającej poprzez nadmierną czujność, pobudliwość i nadmiarowej reakcji na bodźce (np. huk petardy). Jakie jest fizyczne podłoże takich dolegliwości? Kiedy wspomnienia traumatycznego wydarzenia jest żywe, poziom adrenaliny jest stale wysoki – dana osoba może być nadmiernie czujna, podenerwowana i nie potrafi się zrelaksować.

Wspomnienia przetwarzane są przez hipokamp w mózgu, ale hormon stresowy, jakim jest adrenalina, może w pewien sposób blokować przetwarzanie wrażeń i przeżyć o minionym zdarzeniu, co powoduje pewne zapętlenie i zatrzymanie, skutkujące nawrotami i koszmarami. Wśród uczuć, które doświadczają osoby z PTSD wymienia się: rozpacz, przygnębienie, lęk, złość, poczucie winy, uczucie strachu i paniki, poddenerwowanie, nadmierną czujność, apatię, depresję, a także fizyczne objawy, takie jak – ból, biegunka, bóle głowy, kołatanie serca i bezsenność. Niektóre osoby mogą również w takich momentach nadużywać substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, leki).

W towarzyszeniu takim osobom ważna jest cierpliwość, wyrozumiałość, unikanie narażania ich np. na bodźce wyzwalające (mogą to być obrazy w telewizji lub w Internecie) oraz … dystans do samego siebie. Zachowania osoby z traumą mogą być przeróżne i zmieniać się z biegiem czasu, jeśli np. bywa nieprzyjemna, zamknięta albo rozdrażniona i łatwo się unosi – dobrze jest nie brać tego do siebie.

Zespół stresu pourazowego PTSD (od ang. post-traumatic stress disorder) – zaburzenie psychiczne będące formą reakcji na skrajnie stresujące wydarzenie (traumę), które przekracza zdolności danej osoby do radzenia sobie i adaptacji. Pośród tego rodzaju wydarzeń wymienia się działania wojenne, katastrofy, kataklizmy żywiołowe, wypadki komunikacyjne, bycie ofiarą napaści, gwałtu, molestowania, uprowadzenia, tortur, uwięzienia w obozie koncentracyjnym, ciężkie, trudne doświadczenie po zażyciu substancji psychoaktywnej, otrzymanie diagnozy zagrażającej życiu choroby itp.

Typowymi objawami PTSD są: napięcie lękowe, uczucie wyczerpania, poczucie bezradności, doświadczanie nawracających, gwałtownych mimowolnych wspomnień traumatycznego wydarzenia, flashbacków, halucynacji lub koszmarów sennych o tematyce związanej z doznaną traumą oraz unikanie sytuacji kojarzących się z doznaną traumą (np. doznawszy traumatyzującego wypadku samochodowego osoba z PTSD odczuwa silny lęk przed środkami transportu lub prowadzeniem samochodu i unika tego). Nierzadko początek zaburzenia występuje po okresie latencji, który może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy. Przebieg PTSD ma charakter zmienny, ale w większości przypadków można oczekiwać ustąpienia objawów.

Zaburzenia pokrewne zespołowi stresu pourazowego

Z historii wojen znane są różne określenia pokrewne zespołowi stresu pourazowego, takie jak: zespół stresu bojowego, nerwica okopowa (ang. trench neurosis), drażliwe serce (ang. soldier’s heart), szok wywołany wybuchem (ang. shell shock). Opisywano także zaburzenia psychiczne związane przebywaniem w obozach zagłady – syndrom KZ.

Obraz kliniczny

Na obraz kliniczny zespołu stresu pourazowego składają się następujące objawy:

• przeżywanie na nowo urazowej sytuacji w natrętnych wspomnieniach (flashbackach) i koszmarach sennych
• poczucie odrętwienia i przytępienia uczuciowego
• odizolowanie od innych ludzi
• brak reakcji na otoczenie
• niezdolność do przeżywania przyjemności
• unikanie działań i sytuacji, które mogłyby przypomnieć przebyty uraz
• stan nadmiernego pobudzenia wegetatywnego z nadmierną czujnością i wzmożoną reaktywnością na bodźce oraz bezsennością
• lęk
• depresja
• myśli samobójcze.

Epidemiologia

Szacuje się, że od 3 do 6% osób należących do populacji ogólnej cierpi na PTSD. Po przebyciu poważnego urazu PTSD rozwija się w 10–20% przypadków. Prawdopodobieństwo rozwinięcia się PTSD wzrasta wraz z ciężkością przeżytej traumy. Ogółem wśród ofiar przestępstw kryminalnych częstość występowania PTSD wynosi około 12%. Wśród napadniętych i zgwałconych kobiet wystąpienie PTSD odnotowuje się w 35% przypadków. Wśród amerykańskich weteranów wojny w Wietnamie PTSD zdiagnozowano u 30% mężczyzn i 26% kobiet. W przypadku ocalałych uczestników niektórych katastrof zbiorowych ryzyko wystąpienia PTSD sięga 57%. Według polskich badań, PTSD stwierdzono u 71% byłych więźniów politycznych okresu stalinowskiego. Inne polskie badania ujawniły, że objawy KZ-syndromu (związanego z przebywaniem w obozie zagłady) występowały u 83–85% byłych więźniów. PTSD występuje u około 30% osób, które przeżyły II wojnę światową w Polsce.

Przebieg

Typowo objawy PTSD ujawniają się z opóźnieniem w stosunku do traumatyzującego zdarzenia. Opóźnienie to w każdym przypadku ma różną długość, może wynieść zaledwie tydzień, ale może też wynieść nawet 30 lat. U osób, u których po traumie doszło do wystąpienia objawów PTSD i które nie były leczone, w około 30% przypadków dochodzi do samoistnego ustąpienia objawów, w około 40% przypadków utrzymują się łagodne objawy, w około 20% przypadków utrzymują się objawy o umiarkowanym nasileniu, zaś u około 10% objawy nie łagodnieją lub nasilają się z czasem. Przeciętnie, w ciągu roku od zachorowania około 50% osób powraca do zdrowia. Tym niemniej, im dłużej objawy utrzymują się, tym mniejsze są szanse na ich samoistne ustąpienie i tym bardziej zalecane jest podjęcie leczenia.

Leczenie

Leczenie adekwatne do rozpoznanych zaburzeń – depresji, zaburzeń afektywnych, myśli samobójczych.

Leczenie PTSD w zależności od nasilenia i uporczywości objawów może obejmować psychoterapię oraz farmakoterapię.

Ze względu na efektywność, zaleca się, żeby metodami pierwszego wyboru były psychoterapie skoncentrowane na traumie (ang. trauma-focused psychotherapies), a dopiero potem leki (np. jeśli terapia jest zbyt trudna dla pacjenta).

Psychoterapia

Najprawdopodobniej terapie oparte na ekspozycji i skoncentrowane na traumie, będą odznaczać się największą skutecznością – ich efekty są również najlepiej udokumentowane. Najsilniejsze dowody stoją za terapiami ekspozycyjnymi – szczególnie za terapią przedłużonej ekspozycji (ang. prolonged exposure) oraz terapią poznawczo-behawioralną, w tym terapią poznawczo-behawioralną skoncentrowaną na traumie (ang. trauma-focused CBT).

Psychoterapia a problemy ze snem

Większość pacjentów z PTSD ma problemy ze snem, a wielu z nich – powtarzające się koszmary senne związane z traumą. Opracowane programy terapeutyczne opierają się najczęściej na dwóch typach technik: ekspozycji na treść koszmarów w wyobraźni (np. imaginal confrontation with nightmare contents – ICNC) lub reinterpretacji treści koszmarów (np. imagery rescripting and rehearsal – IRR).

Farmakoterapia

Lekami pierwszego rzutu w leczeniu PTSD są tzw. leki przeciwdepresyjne należące do grupy SSRI.

Z neuroleptyków, najczęściej, jako efektywny wymienia się rysperydon.