Borelioza, krętkowica kleszczowa, choroba z Lyme (łac. borreliosis, morbus Lyme) – wieloukładowa choroba zakaźna wywoływana przez bakterie należące do krętków: Borrelia burgdorferi, Borrelia garinii, Borrelia afzelii przenoszona na człowieka i niektóre zwierzęta przez kleszcze z rodzaju Ixodes. Zakażenie człowieka następuje poprzez ślinę lub wymiociny kleszcza. Kleszcz zakaża się krętkiem poprzez żywienie się krwią zakażonych zwierząt. Rezerwuarem krętka są liczne gatunki zwierząt, głównie gryzonie.

Częstość występowania zakażonych kleszczy w różnych częściach Europy waha się od 3 do 34%. W niektórych lesistych obszarach północno-wschodniej Polski sięga 25%.

W ciągu od 1 do 4 tygodni (średnio 1-2 tygodnie) od ukłucia pojawia się pojedynczy rumień wędrujący. Erythem migrans jest pierwszym i patognomonicznym objawem choroby. Charakterystyczne jest jego obwodowe szerzenie się i centralne ustępowanie oraz wielkość >5 cm.

Zarówno rumień, jak i objawy ogólnoustrojowe ustępują w ciągu 4–12 tygodni. U części chorych objawy zakażenia ograniczonego mogą nie występować lub pozostać niezauważone przez chorego. Wówczas w ciągu od kilku tygodni do kilku miesięcy choroba ujawnia się w postaci zakażenia uogólnionego. Może przebiegać pod postacią zapalenia stawów lub neuroboreliozy, rzadziej jako zapalenia mięśnia sercowego.

Epidemiologia

Borelioza jest najczęstszą chorobą odkleszczową. Najwięcej zachorowań na boreliozę notuje się w północno-wschodnich stanach USA, w Europie Środkowej, Skandynawii i Rosji. Są to obszary endemicznego występowania choroby związane z obszarem bytowania kleszczy Ixodes.

W Europie większość nowych przypadków boreliozy jest notowana między 1 maja a 30 listopada. 80% przypadków występuje w czerwcu i lipcu w okresie żerowania mikroskopijnych, trudnych do zauważenia nimf kleszczy.

W Polsce rejonem endemicznym jest północna część kraju (szczególnie województwo podlaskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie). W ostatnich latach szczególny wzrost zachorowań odnotowano w województwie śląskim i małopolskim.

W Polsce zapadalność na borelię wynosi 56 na 100 000. Największa zapadalność notuje się w województwie podlaskim 130 na 100 000 oraz małopolskim 98 na 100 000.

Należy pamiętać, że tylko 0,5-3% ukąszeń kleszczy prowadzi do zakażenia krętkami borelii.

Większość pacjentów (60-80%) zarażonych borelią ma rumień pełzający ale można być zarażonym krętkiem borelii bez erythema migrans.

Objawy kliniczne i przebieg

W ciągu 2 do 30 dni od ukłucia pojawia się pojedynczy rumień wędrujący, który jest pierwszym objawem choroby. Charakterystyczne jest jego obwodowe szerzenie się i centralne ustępowanie. Erythema migrans mogą towarzyszyć objawy grypopodobne (stan podgorączkowy, ból głowy, powiększone węzły chłonne). Zarówno rumień, jak i objawy ogólnoustrojowe ustępują w ciągu 4–12 tygodni.

U części chorych objawy zakażenia ograniczonego mogą nie występować lub pozostać niezauważone przez chorego. Wówczas w ciągu od kilku tygodni do kilku miesięcy choroba ujawnia się w postaci zakażenia uogólnionego. Może przebiegać pod postacią zapalenia stawów lub neuroboreliozy albo rzadziej zapalenia mięśnia sercowego. Zapalenie stawów rozwija się u około 60% nieleczonych pacjentów. Znacznie rzadziej rozwija się neuroborelioza, występuje u około 15% nieleczonych. Najczęstszym powikłaniem neurologicznym jest porażenie nerwu twarzowego. Powikłania kardiologiczne są jeszcze rzadsze, dotyczą około 5% nieleczonych osób.

Po wielu latach od zakażenia u pacjentów nieleczonych mogą rozwinąć się późne objawy boreliozy, które mogą doprowadzić do trwałego uszkodzenia układu nerwowego lub narządów ruchu.

Nieleczona borelioza przebiega u człowieka w trzech etapach:

1.Etap infekcji zlokalizowanej – rumień wędrujący

Rumień wędrujący (rumień pełzający, erythema migrans) – jest najczęstszym objawem boreliozy. W ciągu 1–4 tygodni (średnio 2 tygodni) od ukłucia kleszcza w miejscu ukąszenia pojawia się pojedyncza rumieniowa plama lub grudka na skórze, która szybko ulega powiększeniu z centralnym przejaśnieniem. Miejsce wkłucia kleszcza jest jej środkiem. Rumień wędrujący nie występuje we wszystkich przypadkach choroby. Rumień najczęściej jest zlokalizowany na skórze kończyn dolnych i tułowia, co jest związane z lokalizacją ukłucia.

Zmiana skórna 1-2 cm pojawiające się w ciągu 3 dni od ukłucia należy traktować jako odczyn hiperergiczny (odczyn bez przejaśnienia w centralnej części).

2.Etap infekcji uogólnionej – wczesne stadium (4-8 tygodni od zarażenia) – bóle głowy (meningit, facialispares), bóle stawów i mięśniowe (artrit), uczucie zmęczenia.

Nawracające zapalenie stawów – ujawnia się od 2 tygodni do 2 lat od wystąpienia pierwszych objawów boreliozy. Przebiega pod postacią nawracających kilkutygodniowych epizodów bólu i obrzęku stawów. Zapalenie zwykle dotyczy jednego lub rzadziej dwóch stawów i obejmuje duże stawy: najczęściej kolanowe, łokciowe, skokowe, rzadziej inne. Przebieg asymetryczny. Każde kolejne zaostrzenie jest coraz łagodniejsze aż do ustąpienia dolegliwości. U niektórych pacjentów przechodzi w stan przewlekły.

Objawy podrażnienia lub limfocytarnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i nerwów obwodowych. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ma przebieg łagodny, jedynym objawem choroby może być ból głowy.

Zapalenie nerwów czaszkowych – w stadium wczesnym najczęściej porażenie nerwu twarzowego, czasem dwustronne, może mieć nawracający przebieg.

Zapalenie serca (mięśnia sercowego, wsierdzia i osierdzia) jest stosunkowo rzadkie (występuje u ok. 5% chorych). Najczęściej ujawnia się w postaci zaburzeń przewodnictwa jako blok przedsionkowo-komorowy o różnym stopniu. Może przebiegać bezobjawowo lub dawać objawy duszności i kołatania serca.

3.Etap infekcji uogólnionej – późne stadium (miesiące lub lata od zakażenia) : zanikowe zapalenia skóry (acrodermatitis chronica atrophicans), bóle stawów, zaburzenia pamięci, wahania nastroju, zaburzenia snu.

Rozpoznanie

Erythema migrans jest diagnozą kliniczną rumień wędrujący jest bardzo typowy dla zakażenia borelią.

U pacjentów z obecnym rumieniem wędrującym rozpoznanie opiera się na rozpoznaniu klinicznym bez potwierdzenia badaniami serologicznymi, których wyniki w tej fazie choroby często są negatywne (badania serologiczne są pozytywne dopiero po 4-6 tygodniach od wystąpienia rumienia).

Dodatni wynik badania serologicznego bez objawów klinicznych typowych dla boreliozy nie ma znaczenia diagnostycznego.

W neuroboreliozie ośrodkowego układu nerwowego konieczne jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego.

Potwierdzenie rozpoznania zapalenia mięśnia sercowego wywołanej boreliozą wymaga wykazania obecności przeciwciał w surowicy oraz zaburzeń czynności serca potwierdzonych w EKG.

Rozpoznanie różnicowe

• Zmiana skórna w wyniku ukąszenia przez owady (<3cm),
• Grzybica skóry,
• Egzema (wyprysk nummularny).

Leczenie

Boreliozę leczy się za pomocą antybiotyków. Wybór leku zależy od postaci choroby. Zakażenie jest skutecznie leczone za pomocą antybiotyków z grupy penicylin, cefalosporyn oraz tetracyklin. Czas trwania leczenia również zależy od postaci choroby – waha się od 10 do 28 dni.

Zapobieganie

Zapobieganie boreliozie polega przede wszystkim na unikaniu ukąszenia kleszczy poprzez:

• noszenie ubioru okrywającego możliwie szczelnie ciało (koszula z długimi rękawami, długie spodnie, zakryte buty),
• unikanie wypraw w rejony, w których jest dużo kleszczy,
• unikanie chodzenia poza drogami po lesie, w zaroślach i łąkach,
• niesiadanie na zwalonych pniach drzew (miejsce przebywania młodocianych form kleszczy – nimf),
• stosowanie środków odstraszających kleszcze (repelenty),
• sprawdzanie ciała po pobycie w lesie i usuwania ewentualnych kleszczy.

Usuwanie kleszcza

W przypadku znalezienia kleszcza na ciele należy go niezwłocznie usunąć pęsetą. Kleszcza trzeba chwycić tuż przy skórze i pociągnąć wzdłuż osi wkłucia, a miejsce po ukąszeniu dokładnie przemyć spirytusem. Jeśli w skórze pozostanie część głowowa, należy stosować tylko dezynfekcję (część głowowa nie zwiększa ryzyka zakażenia). Jeżeli kleszcz tkwi głęboko, można bezzwłocznie udać się do lekarza. Nie wolno kleszcza wykręcać, wyciskać go, smarować benzyną, tłuszczem lub innymi środkami (prowokują wymioty i zwiększają ilość śliny kleszcza wydalanej do krwi, co zwiększa ryzyko zakażenia). Usunięcie kleszcza w ciągu pierwszej doby po ukąszeniu wielokrotnie zmniejsza prawdopodobieństwo zarażenia, choć stwierdzono rozwinięcie się choroby nawet po kilkuminutowym kontakcie z kleszczem.