Nietolerancja laktozy, niedobór laktazy, hipolaktazja – nadwrażliwość pokarmowa powodowana niedostatecznym trawieniem laktozy, dwucukru (glukoza i galaktaza) obecnego w niektórych pokarmach mlecznych, wskutek zbyt małej aktywności laktazy.

Niedobór laktazy, enzymu odpowiedzialnego za trawienie laktozy, prowadzi do występowania biegunki, nadmiernego wytwarzania gazów jelitowych, wzdęć i skurczowych bólów brzucha. W schorzeniu tym nie należy spożywać mleka ani produktów żywnościowych (i leków) zawierających laktozę.

Mleko zawiera wapń i było ważna częścią żywienia ludzi zamieszkujących północną Europę. Aby laktoza została wykorzystywana przez organizm człowieka enzym – laktaza – zawarty w śluzówce jelita cienkiego musi strawić laktozę.

Nietolerancja laktozy nie jest choroba sensu stricte. To stan w którym wraz z postępującym wiekiem człowieka zmniejsza się możliwość trawienia laktozy. Niektórzy ludzie są wyposażeni w genom umożliwiający trawienie laktozy nawet w wieku podeszłym. Dotyczy to głównie mieszkańców północnej Europy i północnej Ameryki.

Ludzie z nietolerancją laktozy mogą trawić do 12 gramów laktozy dziennie. Tabletka lub kapsułka zawiera rzadko więcej niż 400 mg laktozy.

Do rzadkości należy występowanie nietolerancji laktozy u małych dzieci. W grupie wiekowej do lat 3 przyczyna biegunki jest alergia na mleko krowie.

W przypadku infekcji jelitowych typu gastroenterit występuje przejściowa nietolerancja laktozy. Nieleczona celiakia również powoduje nietolerancje laktozy, która ustępuje wraz z rozpoczęciem stosowania diety bezglutenowej.

Nietolerancja laktozy występuje u 2-15 % ludności Europy Północnej i Ameryki Północnej.

Wyróżnia się nietolerancję:

• wrodzoną(alaktazja), którą stwierdza się bardzo rzadko – dziecko od urodzenia nie posiada zdolności wytwarzania enzymu laktazy;
• pierwotną– występującą u osób dorosłych (hipolaktazja dorosłych); dziedziczona jako cecha autosomalna recesywna, najczęstsza forma genetycznie uwarunkowanego niedoboru laktazy; ujawnia się w okresie dojrzewania lub we wczesnym wieku dorosłym; przy tego typie nietolerancji rzadko występuje całkowity zanik wytwarzania laktazy;
• wtórną(nabytą) – mająca charakter przejściowy lub utrwalony, w zależności od rodzaju i czasu działania czynnika uszkadzającego błonę śluzową jelita cienkiego; charakter przejściowy występuje najczęściej w wyniku stosowania leków niszczących błonę śluzową jelita (antybiotyków, niesteroidowych leków przeciwzapalnych);    poważniejsza forma utrwalona pojawia się przy przewlekłych stanach chorobowych jelitowo-żołądkowych, do których należą celiakia, mukowiscydoza, choroba Whipple’a, choroba Crohna, zespół Zollingera-Ellisona, enteropatia cukrzycowa, enteropatia związana z zakażeniem HIV, rakowiak, popromienne uszkodzenie jelit, alergia przewodu pokarmowego, lamblioza.
• również w wyniku wielu zabiegów chirurgicznych lub długotrwałej diety bezmlecznej występuje zmniejszenie aktywności wydzielania laktazy; obniżenie aktywności laktazy narasta między innymi wraz z wiekiem (przyjmuje się, że ludzie w wieku podeszłym nie powinni spożywać laktozy więcej niż 15 g dziennie co odpowiada ok. 300 ml mleka).

Nietolerancja laktozy u różnych grup etnicznych

Większość ssaków traci zdolność efektywnego trawienia cukru mlecznego (laktozy) po zakończeniu okresu karmienia piersią (okres ten stanowi około 3% długości życia). U człowieka produkcja laktazy koniecznej do strawienia laktozy zwykle spada o 90% podczas pierwszych 4 lat życia, chociaż dokładny czas nastąpienia i przebieg tych zmian może się znacznie różnić u poszczególnych osób lub grup ludzkich.

Mimo że większość ludzi pochodzenia północno-europejskiego wytwarza wystarczające ilości laktazy przez całe życie, niedobory laktazy są powszechne wśród ludzi pochodzących z Bliskiego Wschodu, Indii, części Afryki i ich potomków w innych częściach świata.

Blisko 70% dorosłych wykazuje w pewnym stopniu nietolerancję laktozy. W Europie, w większości państw, niedostateczna produkcja laktazy występuje u 5% ludzi białych i znacznie częściej wśród innych grup etnicznych.

W Polsce nietolerancja laktozy występuje u 1,5% niemowląt i dzieci oraz u 20-25% osób dorosłych. Dla porównania w Danii występuje u 6% społeczeństwa, Grecja 38%, Niemcy 15%, Anglia 6-34%, Szwecja 2%, Szwajcaria 10%, USA 6-25 % (Afroamerykanie 45-81 %), Finlandia 18 %, Chiny 95 %.

Etiologia

Bez laktazy, laktoza zawarta w mleku pozostaje nierozłożona i niewchłonięta. Laktoza nie może przejść przez ścianę jelita do naczyń krwionośnych i pozostaje w jelitach, zatrzymuje wodę (prowadząc tym do biegunki), a przechodząc do jelita grubego, pod wpływem bakterii jelitowych ulega fermentacji beztlenowej i produkcji kwasów organicznych, głównie mlekowego z wytwarzaniem dużej ilości gazów (przeważnie dwutlenku węgla).

Diagnoza

Wielu pacjentów z nietolerancją laktozy jest asymptomatycznych. Nietolerancja laktozy może debiutować w każdym wieku ale najczęściej powyżej 12 roku życia. Większość toleruje do 2 dl mleka. Czasami jedynym objawem mogą być uczucie wzdęcia. U niektórych pacjentów objawy mogą być bardzo dokuczliwe z silnymi bólami brzucha, uciążliwymi gazami i biegunka.

Objawy mogą wystąpić od 15 minut nawet do 6 godzin po spożyciu produktów mlecznych.

Jeśli po spożyciu produktu zawierającego laktozę, po około 30 minutach do 2 godzin wystąpią objawy nudności, skurczów bólowych, wzdęcia oraz biegunka, to prawdopodobnie mamy do czynienia z nietolerancją laktozy. Intensywność objawów może być różna u wielu osób i zależy od ilości skonsumowanej laktozy.

Do diagnostyki nietolerancji laktozy wystarczy zwykle dieta redukcyjna laktozy i prowokacja laktozą.

Dla postawienia diagnozy wystarczy wypróbować w ciągu 2 tygodni dietę nie zawierającą laktozy. W czasie takiej diety pacjent nie obserwuje typowych dla nietolerancji laktozy objawów (wzdęcia, gazy, wodnista biegunka). Ponowne wprowadzenie do diety produktów mlecznych w ciągu 2 tygodni powoduje nawrót objawów ze strony przewodu pokarmowego.

Czasami wykonuje się badanie krwi mające na celu badanie genetycznie uwarunkowanego niedoboru laktazy. Badanie jest drogie i rzadko wnosi ważne informacje dla lekarza i chorego.

Badanie fizykalne zwykle nie odbiega od normy. Czasami można stwierdzić bolesny i wzdęty brzuch.

Diagnoza różnicowa

• celiakia,
• colitis ulcerosa,
• choroba Crohna,
• zespół jelita drażliwego,
• alergia na mleko krowie (debiut przed 3 rokiem życia i zwykle ustępuje po kilku latach).

Leczenie i profilaktyka

Zasadniczo nie ma opracowanych metod leczenia nietolerancji laktozy, jedynie profilaktyka wymagająca stosowania diety.

Przy wrodzonej nietolerancji wymagana jest dieta przez całe życie.

Pierwotna nietolerancja laktozy typu dorosłych wymaga rezygnacji z mleka słodkiego i jego przetworów. Dobrze tolerowane jest mleko fermentowane w postaci kefirów lub jogurtów. Zawarte w tych produktach probiotyki są zdolne do wytworzenia laktazy, a same produkty poddane fermentacji mlekowej zawierają mniej laktozy. Przy kupowaniu jogurtów należy jednak uważać na skład, gdyż są one często domieszkowane mlekiem w proszku. Bezpiecznie można spożywać twarde sery, jak Cheddar. Sery długo dojrzewające mogą praktycznie nie zawierać laktozy.

W aptekach dostępne są również gotowe preparaty zawierające laktazę dostępne bez recepty. Przy wtórnej nietolerancji laktozy wymaga się okresowej eliminacji mleka i stosowania produktów bez laktozowych.

Laktoza jest często wykorzystywana w produkcji innych produktów spożywczych. Osoby z nietolerancją laktozy powinny zdawać sobie sprawę, że wiele takich produktów zawiera znikome ilości laktozy. Mogą to być wyroby piekarskie, płatki śniadaniowe, margaryna, sosy, półprodukty w proszku. Laktoza jest stosowana również jako podstawowy składnik w powyżej 20% lekarstw na receptę i około 6% lekarstw dostępnych bez recepty. Niemniej produkty te stanowią problem tylko u ludzi z bardzo ciężką nietolerancją laktozy.

U osób dorosłych nietolerancja laktozy zwiększa ryzyko powstania osteoporozy. Występuje ona szczególnie w okresie menopauzy u kobiet i andropauzy u mężczyzn.

Dla niemowląt i dzieci z nietolerancją laktozy dostępne są preparaty mleko zastępcze. Najczęściej są to białkowe preparaty sojowe, w których laktozę zastąpiono innymi cukrami; są ponadto wzbogacane w witaminy, żelazo, mikro- i makroelementy oraz aminokwasy.

Pacjenci którzy nie jedzą produktów mlecznych z powodu nietolerancji laktozy czasami wymagają preparatów zawierających wapń i witaminę D. Zarówno wapń jak i witamina D jest szczególnie ważna w wieku rozwojowym u dzieci do lat 18. U osób dorosłych nietolerancja laktozy zwiększa ryzyko powstania osteoporozy. Występuje ona szczególnie w okresie menopauzy u kobiet i andropauzy u mężczyzn.