Definicja

Alergiczny nieżyt nosa, katar sienny  – alergiczne lub sezonowe zapalenie błony śluzowej nosa, definiowane jako objawowe zapalenie błony śluzowej nosa wywołane reakcją IgE-zależną. Wskutek reakcji organizmu na alergen (głównie pyłki roślin) immunoglobuliny dróg oddechowych powodują uwalnianie przez mastocyty i bazofile drażniącej błonę śluzową nosa histaminy.

Odnośnie do kataru siennego używa się też pojęcia pyłkowica, które obejmuje alergiczne lub sezonowe zapalenie błony śluzowej nosa i spojówek wraz z dolegliwościami towarzyszącymi, jak napady astmy oskrzelowej, alergiczne reakcje skóry lub układu pokarmowego.

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje schorzenia – czynnikiem różnicującym jest czas utrzymywania się objawów:

• okresowy nieżyt nosa (sezonowy, ostry) – objawy występują przez mniej niż 4 dni w tygodniu lub krócej niż 4 tygodnie; pojawiają się sezonowo, najczęściej w okresie pylenia drzew i traw; dokładny czas występowania objawów jest zależny od rodzaju alergenu, na który uczulony jest pacjent.
• przewlekły nieżyt nosa (całoroczny, długotrwały) – objawy występują przez więcej niż 4 dni w tygodniu i utrzymują się ponad 4 tygodnie; często katar utrzymuje się w ciągu całego roku.

Występowanie

Sezonowy alergiczny nieżyt nosa jest jedną z najczęściej występujących chorób w krajach wysokorozwiniętych. Katar sienny wpływa na obniżenie jakości życia ze względu na objawy ze strony układu oddechowego i narządu wzroku, jak też zaburzenia snu, ogólne przemęczenie, problemy z koncentracją.

Występowanie alergicznego nieżytu nosa w europejskiej populacji dzieci i młodzieży szacuje się na 10-20%.

Katar sienny występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet.

Najmniejsze stężenie pyłków roślinnych, które wywołują reakcje alergiczne, odnotowuje się po deszczu, a największe podczas dni wietrznych. Praktycznym narzędziem dla alergików, które pozwala rozpoznać okresy najwyższego ryzyka wystąpienia reakcji alergicznych, jest kalendarz pylenia roślin, opracowywany przez stacje aerobiologiczne.

Przyczyny alergicznego nieżytu nosa

Błona śluzowa nosa podlega ciągłym wpływom zarówno bodźców zewnętrznych (bakterie, wirusy, alergeny, czynniki drażniące, zmiany temperatury ciśnienia i wilgotności), jak i wewnętrznych (hormonalnych, neurogennych). Odpowiedzią na działające bodźce jest przekrwienie, obrzęk i wzmożone wydzielanie z błony śluzowej nosa. Dzięki zdolnościom adaptacyjno-regulacyjnym procesy te przebiegają u osób zdrowych praktycznie bezobjawowo. Natomiast u osób nadwrażliwych, błona śluzowa nosa reaguje niekiedy tak silnie, że utrudnia prowadzenie normalnego trybu życia. Spowodowane jest to znaczną liczbą czynników, które jednocześnie oddziałują na błonę śluzową nosa. Każdy z nich może wywołać reakcję ze strony błony śluzowej nosa na drodze różnych mechanizmów (zapalnych, immunologicznych, odruchowych), często ze sobą współistniejących.

Powstanie kataru siennego uwarunkowane jest dwoma czynnikami: predyspozycją genetyczną, a także kontaktami z alergenem, inicjującym objawy chorobowe. Czynnikami etiologicznymi są najczęściej alergeny wziewne. Uczulenie sienne jest wywoływane w przeważającej liczbie przypadków przez pyłki roślinne. Pozostałymi alergenami mogą być roztocze, spory pleśniowe, pierze, sierść zwierząt, ale też alergeny pokarmowe, lateks, zanieczyszczenia powietrza czy leki.

Patomechanizm alergicznego nieżytu nosa polega głównie na kontakcie alergenu z komórkami tucznymi, które występują w błonie śluzowej. Komórki te posiadają na swojej powierzchni przeciwciała: immunoglobuliny E (IgE). W chwili kontaktu z alergenem ulegają one aktywacji i wydzielają zawarte w komórkach przekaźniki, a także czynne biologicznie substancje (prostaglandyny, leukotrieny). Uwolnione przekaźniki powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, zwiększając ich przepustowość, oraz pobudzają gruczoły śluzowe do wydzielania dużej ilości śluzu.

Największe znaczenie dla rozwoju typowych objawów alergicznego niezytu nosa ma histamina: działając za pośrednictwem receptora H₁, jest odpowiedzialna (sama lub wspólnie z innymi mediatorami) za pojawienie się świądu, kichania, produkcji obfitej ilości surowiczej wydzieliny. Objawy te pojawiają się szybko, zwykle w ciągu kilku minut od momentu ekspozycji na alergen. Inne mediatory pochodzące z mastocytów, szczególnie czynnik aktywujący płytki i leukotrieny, powodują rozwój późnej (zapalnej) fazy, w tym pojawiania się obrzęku błony śluzowej z upośledzeniem drożności i blokadą nosa.

Objawy

Katar sienny oprócz objawów miejscowych w postaci kataru nosa charakteryzuje się również objawami ogólnymi : uczucie zmęczenia, spowolnienie, ból głowy. Alergicznemu nieżytowi nosa może towarzyszyć astma lub wyprysk skórny (egzema). Katar sienny występuje zwykle wspólnie z alergicznym zapaleniem spojówek. Alergiczny nieżyt nosa bez alergicznego zapalenia spojówek może występować w przypadku alergii na roztocze kurzu.

• wielokrotne kichnięcia,
• świąd w nosie,
• obfita wydzielina z nosa (wodnista lub wodnistośluzowa),
• zatkanie nosa (jedno- lub obustronne),
• alergiczne zapalenie spojówek objawiające się zaczerwienieniem, łzawieniem, światłowstrętem oraz świądem oczu,
• ból głowy,
• zaburzenia snu,
• problemy z koncentracją,
• ogólne przemęczenie,
• w mniejszej liczbie przypadków występują objawy ze strony oskrzeli oraz napady astmatyczne.

Objawy te występują u alergików, przeważnie w okresie kwitnienia roślin (od lutego do sierpnia), gdyż okresy pylenia roślin mają bezpośredni wpływ na sezonowość występowania objawów. Sezony pylenia roślin są dostępne w opracowywanych przez stacje monitoringu aerobiologicznego kalendarzach pylenia roślin.

Objawy alergicznego nieżytu nosa zależą od jego postaci. W przypadkach ostrych, zależnych od sezonowego działania alergenu, objawy pojawiają się nagle (zatkanie nosa, wodnisty wyciek, kichanie, bólów głowy, niekiedy wysoka ciepłota).

W innych postaciach objawy zazwyczaj są mniej nagłe, przy czym niedrożność nosa i wyciek mogą okresowo nasilać się lub utrzymywać jednostajnie przez dłuższy czas. Symptomy tego schorzenia bywają sprzężone z upośledzeniem słuchu spowodowanym obrzękiem ujść gardłowych trąbek Eustachiusza (trąbka słuchowa) oraz niekiedy z objawami ze strony zatok przynosowych.

Wydzielina z nosa w przypadku kataru alergicznego często utrzymuje się tygodniami, miesiącami, a nawet trwa cały rok. Jeśli początkowo wodnista i przejrzysta wydzielina z czasem gęstnieje i mętnieje oraz nabiera żółtawego lub zielonkawego koloru, mamy do czynienia z katarem infekcyjnym związanym z przeziębieniem. Trwa on zwykle tydzień lub dwa, a następnie ustępuje.

Diagnoza

Typowa anamneza : kichanie, zatkanie i świąd nosa, uczucie zatkania zatok i uszu, obustronne zapalenie spojówek, astma lub egzema.

Częsty w alergicznym nieżycie nosa jest brak objawów fizykalnych. Jeśli objawy występują to w badaniu przedmiotowym wziernikowanie jam nosowych wykazuje zazwyczaj błonę śluzową bladoróżową lub bladosiną, obrzękniętą, wodnistą, błyszczącą, pokrytą przezroczystą wydzieliną śluzową. Niekiedy u starszych dzieci w okresie pokwitania stwierdzić można obecność polipów.

Diagnostyce alergii służą testy alergiczne (najczęściej skórne punktowe). Pozwalają one na rozpoznanie alergenów, które wywołują reakcję uczuleniową. Równie istotny jest wywiad z pacjentem, podczas którego można stwierdzić zależność między zaobserwowanymi objawami nosowymi a alergenem je wywołującym.

Chorym z rozpoznaniem alergicznego nieżytu nosa zleca się również wykonanie badań w kierunku wykluczenia astmy, ponieważ stosunkowo często choroby te współistnieją.

Zdjęcia rentgenowskie zatok przynosowych u dzieci z alergicznym nieżytem błony śluzowej nosa przedstawiają różnorodny obraz. Występuje różnej intensywności zacienienie zatok: całkowite, częściowe lub obwodowe. Niekiedy można też stwierdzić widoczny na zdjęciu płyn lub cień odpowiadający polipom lub ropniom.

Diagnoza różnicowa

• naczynioruchowy nieżyt nosa,
• infekcyjny (wirusowy, bakteryjny) nieżyt nosa,
• polipy nosa,
• ciało obce w nosie,
• rinitis medicamentosa,
• skrzywienie przegrody nosa, przerost małżowin nosowych, przerost trzeciego migdałka, nowotwory.

Powiklania

• zwiększenie objawów alergicznych,
• rozwój astmy oskrzelowej,
• osłabienie odporności śluzówki nosa (predysponujące do zachorowania na katar o podłożu bakteryjnym lub wirusowym).

Leczenie

Nieleczony katar sienny obniża jakość życia. Poważnym zagrożeniem jest progresja objawów chorobowych, tak zwany marsz alergiczny, który może prowadzić do astmy oskrzelowej.

Celem leczenia alergicznego nieżytu nosa jest redukowanie dokuczliwych objawów alergicznych, zaburzeń snu i poczucia ogólnego rozbicia oraz powrót do codziennej aktywności społecznej.

Podstawą leczenia kataru siennego jest wyłączenie z otoczenia lub z pokarmów alergenów, o ile uda się stwierdzić przyczynowe ich działanie. W przypadkach znalezienia działającego alergenu konieczne jest, obok wyeliminowania go, odczulanie swoiste jako metoda leczenia przyczynowego.

W leczeniu objawowym kataru siennego stosuje się leki antyhistaminowe, których rola polega na hamowaniu dystrybucji mediatorów odczynu zapalnego – głównie histamin, ale i prostaglandyn oraz leukotrienów, które pełnią zasadniczą rolę w alergicznym procesie zapalnym.

Popularne są również podawane miejscowo kortykosteroidy, działające nie tylko na późną fazę reakcji atopowej, ale również we wczesnej fazie rozwoju schorzenia, powodując ustąpienie objawów.

Długotrwałe stosowanie kropli obkurczających błonę śluzową nosa wywołuje ponowny jej obrzęk (rebound) – nieżyt polekowy. Mechanizm powstawania tego zjawiska jest najczęściej tłumaczony zmniejszeniem liczby receptorów podczas długotrwałego ich pobudzania.

Leczenie alergicznego niezytu nosa powinno rozpocząć się od usunięcia wszelkich nieprawidłowości w jamach nosowych. W przypadku istnienia skrzywienia listwy lub kolców przegrody powinno się usunąć operacyjnie te zmiany, jeśli upośledzają one drożność nosa. Również w przypadkach polipów lub przerostów powodujących upośledzenie drożności nosa, usunięcie tych zmian jest konieczne. Leczenie to obejmuje również zmniejszenie objętości małżowin nosowych, usunięcie chorobowo zmienionych tkanek oraz przerwanie parasympatycznego unerwienia błony śluzowej nosa. Celem takiego leczenia jest przede wszystkim zmniejszenie objawów wtórnych, takich jak: przedłużająca się niedrożność i wyciek z nosa, ból twarzy i głowy, osłabienie węchu.