Definicja

Zapaleniu zatok zwykle towarzyszy zapalenie nosa co bywa określane terminem łacińskim rhinosinusitis.

Ostre zapalenie zatok – infekcja wirusowa lub bakteryjna z objawami zapalenia błony śluzowej światła zatoki – najczęściej szczękowej. Objawy ostrego zapalenia zatok trwają poniżej 4 tygodni, a po wyleczeniu błona śluzowa zatok wraca do stanu prawidłowego.

Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych – to stan, kiedy objawy zapalenia zatok utrzymują się powyżej 3 miesięcy -12 tygodni oraz towarzyszą im zmiany błony śluzowej, najczęściej widoczne w badaniu tomografii komputerowej.

Dzieci mają słabo rozwinięte zatoki dlatego zapalenie zatok szczękowych poniżej 7-8 roku życia nie występuje. Zatoki czołowe rozwijają się dopiero w wieku kilkunastu lat.

Zapalenie zatok i nosa jest częstą chorobą spotykaną w praktyce lekarza rodzinnego. W USA i Europie w ciągu roku około 10–30 % ludności choruje na zapalenie zatok. Przewlekłe zapalenie zatok dotyka około 12,5 % populacji krajów zachodnich. Około 90 % dorosłych miało kiedyś w życiu zapalenie zatok i nosa.

Koszty leczenia zapalenia zatok w krajach zachodnich są wysokie – w tym koszty niepotrzebnego leczenia antybiotykami – wirusowego zapalenia zatok.

Objawy chorobowe

Zapalenie zatok i nosa trwa średnio 2,5 tygodnia i charakteryzuje się następującymi objawami :

• zatkanie nosa i wydzielina z nosa,
• ból głowy nasilający się przy pochyleniu głowy do przodu,
• czasami gorączka i kaszel.

Według Amerykańskiej Akademii Otolaryngologii, Chirurgii Głowy i Szyi do rozpoznania zapalenia zatok wymagane jest istnienie 2 objawów ”dużych” i 2 objawów ”małych”.

Objawy duże :

• ból lub ucisk w okolicy twarzy,
• uczucie ”nabrzmienia” twarzy,
• gorączka (zapalenie ostre),
• niedrożność nosa,
• zaburzenia węchu,
• ropna wydzielina w nosie lub jej ściekanie po tylnej ścianie gardła,

Objawy małe :

• ból głowy,
• bóle zębów,
• ból lub uczucie zatkania ucha,
• kaszel,
• przykry zapach z ust,
• stany podgorączkowe (zapalenie przewlekłe),
• uczucie zmęczenia (zapalenie przewlekłe).

Lokalizacja bólu w zapaleniu zatok zależy od tego w której zatoce dochodzi do zapalenia błony śluzowej :

• zatoka szczękowa – bóle policzka lub szczęki;
• zatoka czołowa – bóle czoła;
• zatoka sitowa – bóle okolicy nasady nosa;
• zatoka klinowa – bóle szczytu głowy lub ucha.

Czynniki usposabiające

Wystąpieniu zapalenia zatok sprzyjają wszystkie stany doprowadzające do zaburzeń transportu śluzowo-rzęskowego (mechanizmu oczyszczania nosa), stany zapalne w obrębie nosa (obrzęk i zatkanie ujścia zatok) i niektóre choroby:

• alergiczny nieżyt nosa lub astma oskrzelowa;
• zanieczyszczenie pyłami i dymami środowiska (np. palenie papierosów);
• próchnica zębów lub stan po leczeniu stomatologicznym (zatoki szczękowe);
• zaburzenia anatomiczne, jak skrzywienie przegrody nosa;
• nosicielstwo paciorkowców grupy A;
• mukowiscydoza;
• pływanie, a zwłaszcza nurkowanie.

Czynniki etiologiczne

Najczęstszą przyczyną zapalenia zatok i nosa są wirusy (rhinowirusy, wirusy grypy i paragrypy). Infekcja zaczyna się od błony śluzowej nosa i przechodzi na śluzówki zatok. Bakteryjne zapalenie zatok wywołują najczęściej bakterie : Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis oraz bakterie beztlenowe.

Zapalenie zatok i nosa trwające do 10 dni ma etiologię wirusową, a zapalenie zatok i nosa trwające powyżej 10 dni ma etiologię bakteryjną.

Pozostałe przyczyny zapalenia zatok i nosa to : alergia, infekcja zębów, ciało obce.

Diagnoza

Lekarz rodzinny rozpoznaje ostre zapalenie zatok na podstawie typowej historii choroby i objawów. Najpierw pacjent ma objawy choroby przeziębieniowej a potem zatkany nos i jednostronny ból głowy (świadczący o zajęciu zatoki szczękowej lub czołowej). Ostremu zapaleniu zatok towarzyszy zwykle gorączka.

Typowe objawy przewlekłego zapalenia zatok to :  przewlekły katar i uczucie zatkania nosa, pulsujący ból w okolicy policzka lub czoła. Ból nasila się przy pochyleniu głowy do przodu. Niektórzy pacjenci zgłaszają osłabiony węch. Gorączka jest objawem rzadko występującym w przewlekłym zapaleniu zatok i nosa. Inne – nietypowe objawy – przewlekłego zapalenia zatok to : osłabienie ogólne, uczucie choroby, kaszel, chrypka, nieświeży oddech (halitosis), post-nasal drip.

Czasami do postawienia diagnozy konieczne jest wykonanie badań dodatkowych :

• badania dodatkowe – rynoskopia przednia, czyli oglądanie błony śluzowej nosa ujawnia obecność wydzieliny ropnej i obrzęk błony śluzowej nosa;
• badanie USG lub RTG zatok;
• TK (tomografia komputerowa) zatok;
• badanie endoskopowe zatok;
• diagnostyka alergologiczna w przypadku podejrzenia takiego tła choroby.

Badania krwi (morfologia z obrazem, CRP) i badanie bakteriologiczne wymazu z nosa ma w zapaleniu zatok i nosa ograniczone zastosowanie.

Diagnostyka różnicowa

• migrena (często migrenowe bóle głowy rozpoznawane są jako bóle głowy spowodowane zapaleniem zatok),
• napięciowe bóle głowy,
• nieżyt nosa,
• neuralgia,
• herpes zoster,
• infekcja zębów,
• bóle w przypadku patologii oka,
• ciało obce u dzieci,
• nowotwór u dorosłych.

Leczenie

W dużej ilości przypadków zapalenia zatok i nosa dochodzi do spontanicznego wyleczenia.

Leczenie zapalenia zatok to przede wszystkim odpoczynek i picie dużej ilości płynów żeby rozrzedzić śluz w nosie i zatokach. Czasami pomaga nawadnianie nosa i zatok roztworami soli fizjologicznej.

W przypadku objawów zapalenia zatok i nosa trwających do 10 dni wystarcza leczenie kortykosteroidami donosowymi. Ewentualnie leki przeciwbólowe : paracetamol lub ibuprofen.

Nasilające się objawy zapalenia zatok i nosa trwające powyżej 7-10 dni wymagają leczenia antybiotykiem, sterydami donosowymi i lekami przeciwbólowymi.

Pacjenci z wysoką gorączką i silnymi bólami głowy wskazującymi na zapalenie zatok czołowych, sitowych lub klinowych wymagają natychmiastowej hospitalizacji i konsultacji laryngologicznej.